Onze gemeente heeft een rijke historie. Al in de dertiende eeuw is onze gemeente voor het eerst op schrift genoemd. De kern Dongen kent haar oorsprong in landbouwgronden aan de rand van een grote veenvlakte. ’s Gravenmoer en Klein-Dongen en Vaart waren veenontginningen uit de late Middeleeuwen.
Later, in de negentiende en twintigste eeuw, zorgde de leer- en schoenindustrie voor veel werkgelegenheid. Onze gemeente was hét leercentrum van Nederland. In 1863 telde onze gemeente namelijk maar liefst 74 leerlooierijen. Dat heeft het karakter van onze gemeente gevormd. Tegenwoordig zijn er nog steeds diverse negentiende-eeuwse monumentale leerlooierijen in onze gemeente aanwezig. Die geven een beeld van het belang dat deze bedrijfstak voor onze gemeente ooit had. Sommige herinneringen aan het verleden zijn minder zichtbaar. Zo komt de naam van de middelbare school, het Cambreur College, van de cambreur: een onderdeel van een schoen.
Het klooster aan de Hoge Ham geeft een beeld van hoe de nonnen vroeger het onderwijs in onze gemeente en omgeving opgezet hebben. De Oude Kerk met de geconserveerde ruïne in de Kerkstraat toont een eeuwenoude historie. Ook het buitengebied, met de ruimte en de oude boerderijen, is van cultureel belang voor onze gemeente. Dat geldt ook voor de Donge en de Vaart, die bepalend zijn geweest voor onze ontstaansgeschiedenis. Al met al kent onze gemeente tal van monumenten en identiteitsbepalende objecten. Enkele karakteristieke voorbeelden hiervan zijn het RIMI-terrein, de begraafplaats aan de Triangellaan en de voormalige Hanzebank aan de Lage Ham in kern Dongen.
Tegenwoordig staat het erfgoed onder druk. Zonder voldoende aandacht en inzet voor de cultuurhistorische waarden van onze gemeente, gaat een deel van onze geschiedenis mogelijk verloren. We zullen ons dus moeten blijven inzetten voor het cultureel erfgoed van onze gemeente.
De historische bebouwingslinten in onze gemeente zijn karakteristiek en worden gekenmerkt door historische bebouwing en bebouwingspatronen, groenstructuren, wegprofielen en de inrichting van de openbare ruimte. Behoud en versterking van deze ruimtelijke en (cultuur)historische kwaliteiten en het tegengaan van ongewenste ontwikkelingen (functieveranderingen en nieuwe bebouwing) is van belang. Deze linten zijn dan ook specifiek opgenomen in de gebiedsindeling. Hierbij wordt opgemerkt dat de linten doorlopen in de kernen en dat deze karakteristiek dus ook binnen de kernen aanwezig is.
Binnen onze gemeente kent elk lint zijn eigen kwaliteiten. Op onderstaande kaart (afkomstig uit de Structuurvisie 2020 van onze gemeente) is een onderscheid gemaakt naar drie categorieën;
- Kwaliteit I: Zeer hoog
- Kwaliteit II: Hoog
- Kwaliteit III: Redelijk hoog
De ruimtelijke karakteristiek van de bebouwingslinten bij de kern Dongen varieert. Het bebouwingsbeeld van de Lage Ham bestaat overwegend uit vrijstaande, een- en tweelaagse bebouwing, met de nokrichting parallel aan de straat en een eenvormige rooilijn. Het oude lint van Hoge Ham - St. Josephstraat is intensief bebouwd en heeft een formelere uitstraling. Het lint van de Heuvelstraat - G. Majellastraat - Tramstraat - St. Josephstraat is informeler en kleinschaliger en heeft een meer aaneengesloten bebouwingswand. Het lint Kerkstraat - Torenstraat is een klein lint dat als het ware aan het grotere lint van de Heuvelstraat t/m de St. Josephstraat vast zit. In dit relatief rustiger deel, met de protestantse kerk als centraal element, is de historie van Dongen het best voelbaar.
Bij de kern ’s-Gravenmoer is een historisch bebouwingslint aanwezig langs de Hoofdstraat. De Hoofdstraat is een van de lange assen waaraan 's Gravenmoer is ontstaan. De bebouwing staat op grote kavels met veel grond voor en achter de woningen. Naarmate de bebouwing dichter bij de kern komt wordt de onderlinge afstand tussen de panden kleiner. Tussen de historische bebouwing aan de linten bevindt zich nieuwbouw in de vorm van woningen of bedrijvigheid. De afstand van de bebouwing tot de weg kent een grote variatie. De van oudsher agrarische bebouwing staat veelal haaks op de weg.
Het lint langs de Hoofdstraat loopt door richting Klein-Dongen, langs de Klein-Dongenseweg. Ook hier is sprake van grote kavels. Langs het lint zijn zichtlijnen aanwezig naar het omliggende agrarisch gebied, waardoor het lint een open en groen karakter heeft.
Een ander bebouwingslint is gelegen langs de Waspikse weg en Vaartweg. De verscheidenheid aan woningen is hier groot. Aan één zijde van de weg bevindt zich water waar overheen kleine bruggetjes naar de woningen toe lopen. De vrijstaande woningen zijn gelegen op grote kavels met ruime voortuinen waardoor het geheel een groen karakter heeft. Langs de weg bevindt zich een lange rij met bomen.
Bij Dongen-Vaart is de Vaartweg de historische as waaraan Vaart is ontstaan. De belangrijkste kwaliteit van het lint is het historische karakter. De profiel van het lint is opgebouwd uit twee wegen met een vaart er tussen met daaraan (agrarische) bebouwing. Langs het water staan aan beide zijden bomen. De verscheidenheid aan woningen is hier groot. De woningen zijn gelegen op grote kavels waardoor het geheel een groen karakter heeft. De historische agrarische panden worden afgewisseld met nieuwbouwwoningen.
